اهميت تاريخ

تاريخ به معناى عام و گسترده‏اش به قدرى اهميت دارد كه هر ملت و قومى تاريخ خويش را از مفاخر خويش مى‏شمارد و آن را چراغى فراسوى راه آيندگان مى‏داند . ذخائر تاريخى اقوام و ملل همانند ذخائر و منابع روى زمينى و زير زمينى آن ملت ارزنده و مهم است و ميراث مهم و گرانقدر آن قوم و ملت‏به حساب مى‏آيد . و به عنوان گنجينه و ثروت ملى شمرده مى‏شود .

قرآن كريم به تاريخ اهميت‏به سزائى داده و آن را به عنوان آموزشگاه و بلكه دانشگاه و عامل مهم پند و عبرت آيندگان و صاحبان انديشه و فكر و بصيرت مى‏داند  وانسانها را دعوت به نگرش عميق و سير درآثار گذشتگان مى‏كند و مى‏فرمايد:   فسيروا في الارض فانظروا كيف كان عاقبة المكذبين‏

و مى‏گويد: هدف از بيان مسائل تاريخى گذشتگان، آگاهى شما و تبيين حقائق و به جهت راهيابى به سوى هدايت و ديندارى و پذيرش حق مى‏باشد .   يريد الله ليبين لكم و يهديكم سنن الذين من قبلكم.

پس تاريخ به طور كلى و تاريخ اسلامى خصوصا براى راهيابى صحيح مسلمانان و جامعه اسلام اهميت‏بيشترى مى‏يابد .

مادر علوم اسلامى

شناخت صحيح تاريخ صدر اسلام مى‏تواند خط يا خطوط آينده جهان اسلام را ترسيم كند و الگو و اسوه جهان اسلام و توده مسلمين در قرون واعصار باشد . و روشنگر خط مشى مبانى اعتقادى، فكرى، سياسى، اقتصادى، اجتماعى، نظامى، فقهى، اصولى، حديثى، تفسيرى، كلامى و فلسفى و ... جامعه اسلامى باشد .

پس به حق مى‏توان گفت تاريخ اسلام مادر علوم مختلف اسلامى است و ساير رشته‏ ها برگرفته از آن است و از تاريخ اسلام و سيره پيامبر صلى الله عليه و آله سرچشمه مى‏گيرد . وبدون تاريخ اسلام هرگز اين علوم و دانشها، به طور صحيح شناخته نخواهد شد و شناخت تاريخ صحيح اسلام امكان‏پذير نيست مگر ما سيره پيامبر صلى الله عليه و آله يعنى شيوه زندگى سياسى، عبادى، اخلاقى، اجتماعى، نظامى و ...پيامبر را بشناسيم.

سيره عملا همان سنت است و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و معصوم عبارت است از قول و فعل و تقرير پيامبر صلى الله عليه و آله و معصوم .

وباز مى‏دانيم اصول و ريشه منابع اصلى احكام و واجبات، محرمات، مستحبات، مكروهات، مباحات، از كتاب و سنت (سيره عملى) قولى و ... پيامبر صلى الله عليه و آله و معصوم (عقل و اجماع) است كه صحت همه آنها بكار پيامبر صلى الله عليه و آله و قول او بستگى دارد و حتى قرآن و كتاب آسمانى همان وحى بر پيامبر صلى الله عليه و آله است كه بدون تصديق قول پيامبر صلى الله عليه و آله و نقل آن مستند به او وحى برآن حضرت است كه «ما ينطق عن الهوى، ان هو الا وحى يوحى‏» اين همه مجموعه‏اى است كه در طول بيست و سه سال رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله از آغاز بعثت تا هنگام رحلت آن حضرت نازل گشته و به تواتر و مطابق نقل سينه به سينه درگذشته و بعدا به صورت مكتوب به ما رسيده است .

بنابراين فاصله ما با زندگى و تاريخ پيامبر صلى الله عليه و آله از آغاز وحى 1430 و با مجموعه حيات بيش از 1470 سال گذشته است و تنها وسيله درست ارتباط ما با آن تاريخ صحيح پيامبر اسلام و دستيابى به اين منبع با ارزش و حياتى از اين فاصله بسيار دور هنگامى ميسر وامكان‏پذير است كه حوادث و رخدادها به طور صحيح چون حلقات زنجير و با منابع درست و كتب صحيح تاريخ و سيره به مارسيده باشد . كتب به ترتيب و نظم و به‏طور صحيح و با قلم درست و متعهد ترسيم يافته و با زبانى پاك و باتقوا و به دور از دروغ واغراض غرض‏آلود و هوا هوس، تبيين شده باشد .

حالا بايد ديد كه دراين فاصله زمانى طولانى اين منابع دست نخورده و ببدور از اغراض وجود داشته و حلقات مفقود نداشتيم يا داشته‏ايم، دستها و قدرتها با اغراض مختلف به صورت دلسوزى ناشيانه مانع از نگارش و تدوين اين ميراث ارزنده و پربار براى آيندگان دخالت نداشته‏اند، يا برعكس، داشتند . بلكه شواهد تاريخ و حديث گوياست كه هم ابوبكر و هم عمر مانع نقل و تدوين حديث و تاريخ شده‏اند و اين ممنوعيت‏حدود يك قرن طول كشيده است و تا زمان عمربن عبدالعزيز (101 - 99ه) از طرف وى دستور لغو ممنوعيت صادر شده و امر شد كه حديث را بنويسند.

انگيزه‏گرايش به تاريخ نگارى در مسلمين

به همين جهت قرآن در لابلاى دهها سوره و صدها آيه سرگذشت اقوام و ملل و مبارزات حق و باطل و فراز و نشيب امتها و ملتهاى پيشين را يادآور شده است و آن را همانند آينه و تابلو فراراه مسلمين قرار داده تا مورد توجه پيروان قرآن قرار گيرد بنابراين مى‏توان گفت همينها سبب گرايش توده‏ها به تاريخ شده است .

1 - قرآن عميق‏ترين تاثير را در توجه مسلمانان به تاريخ گذشتگان و فراگيرى آن داشته است .

2 - قرآن علاوه بر تشويق و نقل تاريخ براى عبرت، آن را به جهت راهيابى به سوى هدايت و ديندارى مؤثر مى‏داند و مسلمانان بايد به تاريخ از ديدى ديگر نگاه كنند .

3 - نياز جامعه اسلامى پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله به آگاهى و ضبط و نگهدارى سخنان، كردار، و سيره پيامبر صلى الله عليه و آله به احكام شرعى و مسائل ديگر، ضرورت تاريخ اسلام را بيشتر جلوه‏گر ساخت .

4 - تشويق امامان معصوم عليهم السلام به اين موضوع مخصوصا على عليه السلام به اصل تاريخ و ...  جاذبه و گرايش به تاريخ و تاريخنگارى را بيشتر ساخت .

5 - انگيزه‏هاى ديگر نيز عبارت بودند از توجه حاكمان به تاريخ و ...

6 - تاثير تاريخ اقوام و ملل مفتوح در مسلمانان ...

خاطرنشان مى‏شود كه منظور قرآن و همچنان بيان امامان عليهم السلام تنها آگاهى و خواندن تاريخ گذشته نبود، بلكه يافتن علل و عوامل سعادت و شقاوت، شكست و پيروزى، هدايت و ضلالت اقوام پيشين است . به همين جهت مى‏توان گفت نخستين شيوه تحليل و حتى فلسفه تاريخ را در قرآن و بيان على عليه السلام و نهج البلاغه مى‏توان يافت.

ولى مورخان نخستين اسلام بيشتر به نقل و مخصوصا در تواتر اسناد و سلسله راويان حديث اهميت مى‏دادند و حوادث را بدون هيچ تحليل و تفسيرى نقل مى‏كردند .

گرچه مى‏گويند نخستين كسى كه به تحليل پرداخت «ابن خلدون‏» بود ولى «مقريزى‏» نيز در كتاب «النزاع والتخاصم فيما بين بني‏امية و بني‏هاشم‏» اين شيوه را دنبال كرده است.

«طبرى‏» در مقدمه تاريخ طبرى مى‏گويد:. آگاهى از حوادث اقوام گذشته و اخبار آنان براى كسانى كه در زمانشان نبودند حاصل نمى‏شود مگر به وسيله اخبار مخبران و نقل آنان و نبايد استنباط و استنتاج عقلى و ذهنى را در آن دخالت داد .

معتزله نخستين كسانى بودند كه تاريخ نقلى و سنتى را كه طبرى و ... نماينده آن بودند، كنار گذارده و درك عقلانى و پى‏جوئى علل و عوامل اشياء و حوادث درآن دخالت داشتند و از پذيرش اخبارى كه تنها حجتشان تواتر زنجيره‏اى راويان بود، خوددارى كردند . و يقين را مبتنى بر دلائل عقلى دانسته نه صرف روايت محض .

بسيارى از مورخانى كه تحت تاثير اين مكتب در روش تاريخنگارى خود تجديد نظر كردند . از جمله مسعودى است .

بنابراين مورخان اسلامى را كلا به چند گروه مى‏توان تقسيم كرد:

1 - مورخان اخبارى و وقايع‏نگار كه تنها به نقل پرداخته و بر اساس جرح و تعديل اسناد بدون توجه و بررسى و تحليل متن آن .

2 - مورخانى كه علاوه بر نقل و بررسى اسناد، سعى داشتند در تجسس اسناد و وقايع و آنهم با مسافرت به مناطق ... به تاليف مى‏پرداختند .

3 - مورخانى كه با گرايشات حزبى و سياسى مامور به تاليف شدند . وبراى خوشايند حزب يا گروهى خاص دست‏به تاليف مى‏زدند .

4 - در قرن (9 - 8) «ابن خلدون‏» در مقدمه و نيز در كتاب «العبر» به شيوه تحليل پرداخت . روش سنتى را كنار گذارده است  .

دسته‏بندى مورخان ؛ مورخان اسلامى را مى‏توان چنين دسته‏بندى كرد:

1 - سيره‏نگارى شرح زندگى پيامبر، تصوير تاريخى از رخدادهاى صدر اسلام، سيره شامل 2 بخش بود:

الف - شرح حال اجداد پيامبر و بعثت تا آغاز هجرت .

ب - مغازى شرح وقايع نظامى و در واقع مباحث پس از هجرت .

2 - تاريخ نويسى عمومى و تقويمى از قرن سوم آغاز شد كه از حوادث زمان آدم عليه السلام تا زمان زندگى مؤلف را دربر مى‏گرفت كه مورخان بيشتر اين شيوه را دنبال مى‏كردند .

3 - تاريخ نگارى خبرى و پيوسته حوادث و وقايع را به صورت حديث و خبر نقل مى‏كردند كه مهمترين امتيازش نقل سند براى جزء جزء اخبار است.

4 - تراجم و طبقات براى تكميل شيوه خبرى براى كمك به مورخان و علم حديث نياز به حالات راويان و ناقلان اخبار بود لذا آنان را به طبقات مختلف تقسيم كردند .

دشوارى تاريخنگارى صحيح

به طور كلى براى نگارش تاريخ صحيح اسلام و شناخت منابع و واقعيت‏هاى صدر اسلام آنگونه كه رخ داده است، يك مشكل اساسى وجود دارد كه تشخيص صحت و سقم مطالب نقل شده در كتب موجود است . آنهم به دليل عناصر اصلى وانكارناپذيرى است كه جعل و تحريف و كم و يا زياد كردن مطالب نقش اجتناب‏ناپذير داشته است كه عبارتست از:

1 - كودتاى خلافت توسط قريش (مهاجرين) كه منشا تغييرات و تاويلات خاصى شد .

2 - منبع تدوين حديث و نقل آن پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله توسط ابوبكر و عمر و ... .

3 - پيدايش حزب طلقا و بنى‏امية در تاريخ اسلام و سياست‏خصومت آنان با اهل بيت و على عليه السلام و در كل با بنى‏هاشم و اسلام .

4 - پيدايش زبيريان و حكومتشان در حجاز و جعل روايات به نفع خاندان خود و عايشه و ... و روايات خصومت‏آميز عليه على عليه السلام و حتى سب آن حضرت توسط عروة بن زبير كه راوى بسيارى از احاديث مشهور است .

5 - حكومت‏بنى‏عباس كه تداوم همان سياست‏خلفاء نخست در عمل و سياست‏بنى‏اميه در ارعاب و سركوب و تبعيد و خاندان على عليه السلام بود .

6 - سوزاندن و نابود ساختن كتابخانه‏هاى بزرگ شيعه همانند كتابخانه عظيم «صاحب بن عباد» ; وزير دانشمند و شيعى آل بويه و ديالمه، سوزاندن كتابخانه «شيخ طوسى‏» در محله كرخ بغداد و سپس كتابخانه‏اش در نجف و سوزاندن و نابودى كتب شيعه و كتابخانه عظيم خلفاى فاطمى در مصر توسط «صلاح‏الدين ايوبى‏» و همه وهمه دركم و زياد كردن حقائق تاريخى و صحت و سقم منابع تاريخى بى‏تاثير نبوده است .

7 - مى‏دانيم كه اكثر اين منابع در عصر خلفاى عباسى نوشته شده است كه بيشتر آن برگرفته از مطالب عصر اموى و بافته و جعليات آن زمان است‏با چاشنى‏هاى افسانه‏اى اسرائيليات علماى دربارى يهودى الاصل يا نصرانى تبار ... كه در نزد خلفاء، مقرب‏الخاقان و مشاور فرهنگى بودند .

با همه اين احوال و عوامل متعدد جعل و تحريف، باز ما ناگزير به مراجعه تاريخ هستيم و منابعى جز همين كتابهاى نوشته شده در قرن سوم و چهارم نداريم .

ماهنامه مکتب اسلام